نقش و موقعیت خوانین ممسنی در دوران گذشته

نقش و موقعیت خوانین در دوران گذشته

محمدکرم رزمجویی*

و فصل دعاوی میان مردم و یا اختلافات میان مردم یک طایفه با دیگر طوایف کاری نبوده که هر کسی از عهده آن براید. افرادی آگاه، مردم شناس، آشنا به حد و حدود مناطق و حق و حقوق مردم لازم بود که مامور سرپرستی شده و از عهده ی همه این کارها برآید.

به چنین کسانی خان می گفتند. عنوان خانی ازطرف پادشاهان و بزرگان صاحب اختیار به بزرگتران شهرها و مناطق و ایلات و طوایف اعطاء می شده است. خوانین به وسیله ی مامورین زبده ای که به خدمت می گرفتند دزدان و راهزنان را سرکوب و در منطقه ی استحفاظی خود آرامش به وجود می آورند. در میان خوانین همچون اقشار دیگر اجتماع افراد طمع ورز و فاسد و ستمکار و بدرفتار پیدا می شدند. همچنین افراد درستکار و دلسوز و مردم دار و خداترس و میهن دوست و غیرتمند.

هر طایفه ای که خان و سرپرست نداشت مورد تجاوز طوایف همجوار قرار گرفته و کم کم در دیگر طوایف حل شده، نام و هویت خود را از دست می داد برای نمونه ایل «نویی» در کوه گیلویه را نام می برم. ایل نویی از ایلات منطقه کوه گیلویه بود. خداکرم خان بویراحمد با سیاست و نیرنگ قلعه ی پلی مرکزخوانین نویی را گرفت. خوانین آن ایل را منقرض کرد. پس از آن ایل نویی به تدریج از میان رفت. مردم در طوایف دیگر حل شده و هویت اصلی خود را فراموش کردند. قلعه ی پلی بعدا به ضرغام آباد تغییر نام داد و مرکز گرمسیری خوانین بویراحمد سفلی شد.

به هرحال رشد و نیرومندی یک طایفه یا ایل و ضعف و عقب ماندگی آن و آبادی و پیشرفت یک شهرستان یا یک ایالت، و خرابی و عقب ماندگی آن بستگی به سیاست و رفتار و توانمندی و علاقه ی خان و ایل خان و والی آن داشته است. بسیاری از خوانین بزرگ و کوچک مالک آب و خاک منطقه ی خود بوده اند که یا ارث به آنان رسیده بود یا با زور و تهاجم تصرف کرده یا خریده بودند و یا از طرف پادشاهان به آنان یا اجدادشان به اصطلاح تیول داده شده بود.

پس از پیشآمد انقلاب  بلشویکی در کشور روسیه، آثار آن ایرانیانی را که با روسیه در تماس بودند تحت الشعاع قرار داد. کم کم افرادی نسبت به خوانین بدبین شدند. به خصوص که خوانین خود فروخته و خیانت پیشه ای هم در مناطق غربی کشور خود را در خدمت روس ها قرار داده  و به ایرانیان خیانت و ظلم و ستم می کردند.

در زمان حکومت پهلوی دوم با شکل گیری حزب توده در ایران که دنبال رو محض بلشویک های روسی بودند تبلیغات ضدخانی آغاز شد. همه گونه تهمت های ناروا و گاهی هم روا به خوانین وارد گشت. آنان را جنایتکار، آدمکش، ستمگر، فاسد، زناکار و خونخوار خواندند. این اتهامات تا پیش آمدن رفرم ارضی در سال 1341 به اوج رسید. رسانه های گروهی کشور که بیشتر در دست ایادی حکومت وقت بودند بالاترین و سنگین ترین حملات خود را متوجه خوانین کردند. تبلیغات سراسری کشور را فرا گرفت. بیشتر مردم بیسواد و ناآگاه آن زمان و حتی تحصیل کرده های کم تجربه باور می کردند که خوانین همیشه دشمنان خونآشام مردم بوده اند. بررسی این مطالب و گفتار ضدونقیض جای بحث منطقی دارد که به درازا خواهد کشید.

این مختصر برای آگاهی کسانی  نوشته شد که نسبت به خوانین و عنوان خانی ذهنیت کاملا بدی پیدا کرده اند. در میان خوانین افراد درس خوانده فراوان بوده اند. همه خوانین نسبت به تعلیم و تربیت فرزندان خود اقدام و تلاش می کرده اند. بسیاری از آنان در علوم زمان خود پیشرفت هایی داشته و بعضا در حد بسیار بالایی مهارت داشته اند. خوانین عموما باسواد بودند. اغلب خط بسیار زیبایی می نوشتند. در نواختن و بکار بردن آلات موسیقی زمان خود بسیاری از آنان مهارت کسب می کرده اند. افراد نیکوکاری در میان آنان پیدا می شد که گام های خیرخواهانه بر می داشتند. ساختن آب انبارها در مناطق بی آب و کم آب، ساختن مسجد و حمام و مدرسه، کاروانسرا و بازار برای رفاه حال مردم  و هم برای ماندگاری نام نیک از کارهای خوانین خیر بوده است.

آثاری که از کریمخان زند در شیراز به جا مانده است مسجد نصیرالملک (یکی از خوانین شیراز)، مسجد ظهراب بیگ در شیراز، مدرسه خان، حوزه ی علمیه و مدرسه آقاباباخان در شیراز، حمام گنجعلی خان در کرمان و بسیاری از این گونه اماکن عام المنفعه در سراسر کشور که نام بردن آنها نیاز به تحقیق بسیاری داشته و خیلی طولانی خواهد شد.

میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی یکی از خوانین بزرگ دوره ی حکومت قاجار بود. مشهدی قربان آشپز او پسری داشت به نام تقی که فرمان بر پسر قائم مقام بود. قائم مقام متوجه شد که تقی دارای هوش و استعداد خوبی است. در تربیت او کوشید. او را به مکتب فرستاد. برای پرورش و شکوفایی بیشتر استعداد او تلاش کرد. سرانجام از او مردی ساخت که به میرزاتقی خان امیرکبیر معروف شد.

میرزا تقی خان امیرکبیر وزیر ناصرالدین شاه را که خود هم به دریافت عنوان خانی مفتخر گشته بوده،همه می شناسند. نیاز به معرفی بیشتر او نیست. وجود چنین مرد لایق و میهن دوست و سیاستمدار نتیجه ی نیت خیر میرزا ابوالقاسم فراهانی «قائم مقام» بوده است. بسیاری از خوانین در راه حراست از آب و خاک میهن خود جان بر کف کوشیده اند.

احمدخان تنگستانی در پیکار با استعمارگران بریتانیایی شهید شد. زیرا خضرخان دشتی نهضت استعمارستیزی را در دشتستان سازماندهی کرد. افرادی مانند رئیسعلی دلواری و خالوحسین چاه کوتاهی با او همکاری کرده و در این راه نام آور شدند و جان باختند.

خواجه عبدالله امیر عضدی ناصرالدیوان و شجاع نظام کلانتران کازرون، جنگجویان کازرونی را برای مبارزه با استعمارگران انگلیس سازماندهی و رهبری می کردند. بسیاری از مهاجمین انگلیسی از جمله خبرال کنسول آن کشور را کشتند.

سردار عشایر صولت الدوله قشقایی را باید قهرمان مبارزه با استعمارنامید. همیشه با انگلیسی ها و ایادی آنان دشمن بود. دلاورمردان قشقایی را علیه آنان سازماندهی و بسیج می کرد. خود و فرزند بزرگش محمدناصرخان همیشه پیشاپیش قشون قشقایی با سپاهیان انگلیسی روبه رو می شدند. در این راه چه تلاش ها کرد و چه خیانت ها دید. هنوز هم اینتیلیجنت سرویس بریتانیا به دشمنی به خاندان او می نگرد.

نام کلنل محمدتقی خان پسیان افسر تحصیلکرده و فرمانده ژاندارمری خراسان در واپسین روزهای حکومت سلسله ی قجراز افتخارات کشور است. او جان بر سر میهن پرستی نهاد.

از این نمونه ها که نام برده شد در کشور بسیار بوده اند. در کنار آنان خوانین بزدل و ترسو و فرصت طلب و فاسد و خائن و وطن فروش و مردم ستیز هم بوده اند.

در اینجا لازم است به نقش خوانین در اشاعه ی فرهنگ و دانش هم اشاره ای شود. تحصیل کرده ها در زمان سلسله ی قجر عموما از بزرگ زادگان به ویژه خوانین  بوده اند. میرزا تقی خان امیر کبیر در زمان ناصر الدین شاه بنای دارالفنون را گذاشت. خان زاده های بسیاری در رشته های مختلف در دارالفنون تحصیل کردند. در زمان پهلوی اول دانشگاه تهران در سال 1313 تاسیس شد. بیشتر استادان این دانشگاه خانزاده هایی بودند که در دارالفنون تحصیل کرده بودند. همچنین بسیاری از فرماندهان ارتش و قزاق و مسئولین ادارات و وزیران و مدیران کل و استانداران از خوانین بودند. در زمان استبداد صغیر محمدعلی شاهی، مبارزین مشروطه خواه عموما بوسیله ی خوانین علیه او سازمان دهی و فرمان دهی می شدند. نقش سردار بختیاری ، حاج علی قلی خان سردار اسعدبختیاری در این مبارزه بر هیچ تاریخ نویسی پوشیده نیست. سردار اسعد در آن زمان با درجه سرلشکری یکی از فرماندهان رده ی اول سپاه قجر بود. مردی آزاده و آزادی خواه و تحصیل کرده فرانسه بود. به زبان فرانسه تسلط داشت. یکی از همسرانش فرانسوی بود. کتابهایی از زبان فرانسه به فارسی برگردانده است. او با یاری محمدولی خان تنکابنی و رزم آوران شمال، ستارخان و باقرخان و جنگجویان آزادی خواه آذربایجان و یپرم خان ارمنی و یارانش تهران را تسخیر، محمد علی را بر کنار و فرزند خردسالش احمدشاه را به شاهی برگزیدند و حکومت مشروطه را بار دیگر بر سر کار آوردند. هریک از این خوانین نیروهای مردمی مناطق خود را سازماندهی و فرماندهی می کردند. علیه محمدعلی شاه و حامیان روسی او جنگیدند تا پیروز شدند. بسیاری از خوانین در برابر حکومت پهلوی ایستادگی و مبارزه کردند. به خصوص در مناطق فارس وکوه گیلویه و بویراحمد مانند صولت الدوله ی قشقایی و فرزندانش، زریرخان فارسیمدان، حسین خان شش بلوکی، ابراهیم خان نمدی، محمدخان ضرغامی باصری، عبدالله خان ضرغام پور بویراحمدی، ناصرخان طاهری، حسینقلی خان رستم و خوانین دیگری در سایر نقاط کشور.

از اصل مطلب که اشاعه ی فرهنگ و دانش بود دور شدم. باز به این مطلب بر می گردم.

علی اکبر خان دهخدا از بزرگترین و شاید نخستین فرهنگ نامه نویس ایران خان بوده است. نام فرهنگ معین برای همه ی ما نامی آشنا  است. دکترمعین یکی از دستیاران علی اکبرخان دهخدا بود. پس از مرگ دهخدا آنچه را که او گرداوری کرده بود مرتب نموده و به نام فرهنگ معین منتشر نمود. در عین حال لغتنامه دهخدا هم معروف است. کتاب چرندوپرند دهخدا معروف است. علی اصغر خان حکمت استاد دانشگاه تهران و نویسنده و مترجم توانا از خوانین شیرازی و مالک کوه مره ی سرخی بود. برادر سردار فاخر حکمت سیاستمدار بزرگ دوران پهلوی بود. علی اصغرخان در اواخر عمر کتابخانه ای شخصی را به دانشگاه تهران هدیه کرد. کتابخانه ای شامل دوازده هزار جلد کتاب که بسیاری از آن ها تالیف یا ترجمه خودش بودند. یادم می آید هنگام اهدای کتابخانه گفت: من شرح حال مفصلی ندارم. تنها می توانم بگویم: «گذشت عمر ز هفتاد و درمکتب علم / همچنان در طلب دانش و کسب هنرم».

عبدالعظیم خان قریب استاد دانشگاه تهران، ملک الشعراء بهار و چند نفر دیگراز استادان دانشگاه زیر نظر او کتابهای درسی ادبیات فارسی دبیرستان ها و دانشگاه ها را می نوشتند  و به گروه عبدالعظیم خانی معروف بودند. نقش محمدخان بهمن بیگی در اداره آموزش عشایر کشور بر کسی پوشیده نیست. او که یکی از خانزاده های تحصیل کرده قشقایی است زندگی خود را در راه باسواد شدن و پیشرفت فرزندان خانواده های تنگدست روستایی و عشایری گذرانیده و هم اکنون در سن کهولت خانه نشین شده است. وی مورد احترام همه ی دانش آموختگان و عشایر و روستاها است وچند جلد کتاب نوشته که در نهایت زیبایی  کلام و جذابیت مطالعه اند.

*نویسنده کتابهای «نبرد گجستان» و «کشتار دلاوران»