کلمات اصیل لری را در اینجا بنویسید یادگارتبارشناسی خوانین و سرداران ممسنی
ابوذر همتی*
ممسنی تنها ایل ایرانی است كه از دوران هخامنشی تاكنون نام خود را حفظ كرده است. نام ممسنی عامل هویت مشترك بین طوایف گوناگون هم تباری است كه در كشور های مختلف زندگی می كنند و با گذشت سده ها، تفاوتهای زبانی، مذهبی و فرهنگی بین آنها ایجاد شده است.
بررسی مجموع روایات شفاهی ملی قوم شناسانه ممسنی ها كه در دو قرن اخیر مكتوب شده است و درستی آن با نوشته شاملو مورخ صفوی همخوانی دارد، به ریشه پارتی- سكایی ممسنی ها اشاره دارند.
تاریخ خوانین و سرداران ممسنی بخش جدایی ناپذیر از تاریخ ممسنی ها می باشد. ردیابی پیشینه تاریخی این ایل مستلزم شناسایی افرادی است كه عنوان ممسنی و یا هر كدام از طوایف آن را با خود داشته و در صفحات تاریخ نام و نشان آنها دیده می شود.
نبود و یا كمبود مدارك مكتوب مربوط به خوانین ممسنی دراعصار مختلف، امكان بررسی سابقه خانوادگی آنها را مشكل می سازد. قدیمی ترین متون مكتوب از جمله سنگ قبرها و قباله ها از دوره صفویه بر جای مانده است. برخی خاندان های خوانین ، بویژه سران طوایف سیستانی تبارخویش را به خاندان های حكومتگر ایران پیش از اسلام می رسانند.
خان عنوانی تركی- مغولی است. سران قبایل ایرانی به استناد متون اوستایی كوی نام داشتند، واژه ای كه با تحول آوایی به كی تبدیل شد. سلسله كیانی و پادشاهان آن از كی قباد تا كی گشتاسب معروفند. محل سكونت خوانین ممسنی در فارس «مال كی یی» یا «كیدون» نامیده می شد. كلمه قائد عربی به معنی ............
رییس و جمع آن قائدان به دلیل نزدیكی معنایی به تدریج جایگزین واژه كی ها گردید. عناوین: شاه، سلطان، ملك، بیگ و خواجه پیش از فراگیر شدن عنوان خان برای بزرگان طوایف ممسنی به كار می رفت.
خانواده خوانین هر كدام از طوایف از خانوارهای متعدد تشكیل شده اند. در این نوشتار از بنیانگذار هر خانواده، افراد برجسته، و آخرین نسل خوانین آن نام برده می شود.
خوانین ممسنی در استان فارس
ایل ممسنی ساكن شهرستان ممسنی در شمال غربی استان فارس به زبان لری سخن می گویند. این طایفه در حال حاضر از چهار طایفه: بكش، جاوید، دشمن زیاری و رستم تشكیل شده است. به استناد گزارش اروپاییانی كه در دوره قاجار از ممسنی عبور كرده اند، ممسنی ها به تبار سیستانی خود و وابستگی به رستم افتخار می كرده اند. از خوانین ممسنی دوره صفوی نام های: امام قلی خان، محمد خان، محمد حسن خان، باقر خان، قاید حسام الدین ، خواجه محمد حسین هزار اسپی، مقیم بیگ، بابا خلیل و ملك محمد باقی مانده است. وابستگی افراد نامبرده به طوایف گوناگون ممسنی مشخص نیست.
اقتدار خوانین ممسنی در طوایف مربوطه در دوره قاجار و پهلوی رو به ضعف نهاد و از سال 1342شمسی با اجرای برنامه اصلاحات ارضی، سلطه تاریخی آنها به پایان رسید.
خوانین طایفه بكش
بكش در دوره هخامنشی نام منزلگاهی در حدود ممسنی امروزی بود. میری خان ممسنی از طایفه عالیوند بكش در سال 1196 كریم خان زند را در تسخیر شیراز یاری كرد. ولی خان فرزند خوبیار خان در اوایل حكومت فتحعلی شاه قاجار میری خان را از بین برد و سمت خانی طایفه بكش از خاندان میری خان به وی منتقل گردید.
ولی خان پس از سالها یكه تازی و قدرت نمایی در فارس ، در سال 1252 ه.ق در زمان فیروز میرزا حاكم فارس و وزارت منوچهرخان معتمدالدوله گرجی پس از جنگ با قاجاریه دستگیر و به اردبیل و بعدا تبریز تبعید شد و در آنجا درگذشت.
آخرین خوانین بكش، ولی خان كیانی فرزند عبدالله خان و محمدخان كیانی فرزند شكرالله خان بودند كه به ترتیب در سال های 1353 و 1351 ش درگذشته اند.
خوانین دشمن زیاری
موجودیت دشمن زیاری احتمالا به زمان شكل گیری حكومت آل بویه برمی گردد. علی بویه دیلمی در حدود 320 ه.ق به یاری لرها یاقوت سردار خلیفه عباسی را در كوهگیلویه شكست داد و با كمك مالی و نظامی ابوطالب زید نوبندگانی، حاكم ممسنی فعلی، شیراز را تصرف و حكومت آل بویه را تاسیس كرد.
دشمنزیار از بزرگان دیلمی و دائی مجد الدوله دیلمی بود. ابوجعفرمحمد فرزند دشمنزیار بنیانگزار خاندان كاكویه است. امیر گرشاسب و امیر فرامرز فرزندان ابوجعفر حاكم یزد و با سلجوقیان روابط حسنه ای داشتند.
رشیدخان دشمن زیاری سرسلسله این خانواده همراه با سایر خوانین ممسنی از كریم خان زند حمایت كرد. محمدرضاخان جانشین رشیدخان به دلیل مخالفت با حكومت قاجار در سال 1256 ه.ق اعدام گردید. آقاخان ، باباخان و علیرضاخان ایلامی از آخرین خوانین این خاندان بودند.
خوانین جاوید
طایفه جاوید یا جاوی از طوایف قدیمی ممسنی است. هسته اصلی جاویدی ها احتمالا از كردان جاوانی است. برخی خوانین جاویدی خاطره سكونت ممسنی ها در كردستان سوریه را به یاد دارند. و این نشانگر قدمت آنها در بین ممسنی ها می باشد. میرزا فتاح خان گرمرودی در گزارش سال 1260 ه.ق از آنها به نام نجیب ترین كلانتران ممسنی یاد كرده است.
بانی سلسله خوانین جاویدی شاهزاده خلیل الله است. باقرخان جاویدی فرزند زكی خان و نواده شاهزاده خلیل الله در سال 1201 ه.ق در اعتراض به كشتن اكبرخان زند كه مادرش از ایل ممسنی بود در قلعه سفید به مخالفت با جعفرخان زند برخاست. وی در سال 1208 ه.ق در آخرین سال حكومت زند در توطئه ای به قتل رسید.
شاپورخان جاویدی فرزند خلیل خان در بخش جاوید ماهور، محمدعلی خان، ملك منصور خان، حمدالله خان، اردوان خان و نصرالله خان فتحی نژاد فرزندان فتح الله خان در بخش جاوید لله آخرین نسل خوانین متنفذ این طایفه اند.
خوانین رستم
طایفه رستم كه سرزمین آنها در سال 1387 از شهرستان ممسنی جدا و به شهرستان رستم تبدیل گردید نمادی از هویت تاریخی ممسنی و وابستگی آنها به خاندان رستم در سرزمین سیستان است. گفته می شود كی خسرو پس از كناره گیری از پادشاهی و زمانیكه برای گوشه نشینی به سوی كوه دنا می رفت، در ممسنی فعلی توقف كرد و به پاس خدمات رستم به ایران این منطقه را به او هدیه كرد و گفت دشتی پر از زر را به تو می سپارم.
شجره خوانین رستم از كی گرجی شروع می شود. افراد این خانواده با سركوب بزرگان سایر خاندان های قدیمی رستم به تدریج در ایل رستم به قدرت رسیدند. ایل رستم در سال 1257 ه.ق در زمان خانعلی خان دوم فرزند الله قلی خان رستم معاصر با محمدشاه قاجار مورد حمله فرهادمیرزا برادر محمدشاه قرار گرفت. قلعه های باستانی طوس و فرامرز تخریب گردیدند و علی ویس خان برادر خانعلی خان اعدام شد.
امامقلی خان رستم در سال 1312ش به دستور رضاشاه و فرزندش حسینقلی خان و نوه اش جعفرقلی خان در سال 1343 ش به علت مخالفت با اصلاحات ارضی اعدام شدند.
خوانین بلوچ و براهویی ممسنی
ایل براهویی و بلوچ ممسنی مشهور به محمدحسنی در نواحی مرزی ایران، افغانستان و پاكستان به سر می برند. ممسنی بلوچ براهویی از 24 طایفه تشكیل شده است.
نیای اولیه خوانین یا سرداران حاكم بر این ایل، سردار محمدخان ممسنی ساكن شیراز بود كه در زمان شاه عباس مهاجرت ایل ممسنی را به سیستان و بلوچستان رهبری كرد. در تاریخ خاندان محمدخان آمده كه جد او اهل فارس و از یاران امام حسین(ع) بوده است.
امروزه سیستم سنتی خانخانی بین قبایل بلوچ پاكستان و از جمله ممسنی ها برقرار است. معروفترین سرداران ممسنی بلوچ در دو قرن اخیر شهبازخان، رستم خان اول و رستم خان دوم و سلطان محمد هارونی بوده اند. سردار عارف جان نوه سردار رستم خان دوم كه چندین دوره نماینده مجلس پاكستان بود در سال 1371 ش ترور شد. در حال حاضر سردارعلی حیدر، سردار شهباز خان، سردار فتح محمد و میر حبیب الرحمان محمدحسنی از خوانین متنفذ ممسنی در بلوچستان هستند.
سردار جمعه خان فرزند سردار پسندخان یاگی زهی از نسل محمدخان، آخرین فرد مقتدر براهویی های سیستان و بلوچستان ایران در سن110 سالگی در سال 1348 شمسی درگذشت.
در افغانستان سردار باران خان ، سردار زبردست خان، شاهگل خان و سردار سعید خان ممسنی در حوادث منطقه دخالت داشتند. امروزه سردار محمدحسن خان و سردار علی مردان خان لوارزهی در بین این طوایف مورد احترام اند. عبدالكریم براهویی وزیر قبایل و سرحدات افغانستان از تیره شاهگزهی ممسنی است.
طایفه بلوچ شه بخش(اسماعیل زهی)
نیای خوانین شه بخش محمدحسن خان ممسنی از فرماندهان سپاه نادر در لشكركشی به هندوستان بوده است. محمدحسن خان و بخشی از ممسنی ها پس از بازگشت از هند در بلوچستان ماندند. نام این طایفه از اسماعیل فرزند محمدحسن خان گرفته شده است.
معروف ترین سردار این طایفه سردار جمعه خان فرزند سردار جهل خان است . وی فردی وطن دوست و مخالف بیگانگان بود. در جنگ جهانی اول با نیروهای اشغالگر انگلیس در بلوچستان جنگید.
با برنامه خلع سلاح رضاشاه مخالفت كرد و دستگیر و تبعید گردید. رضاشاه به دلیل سابقه درخشان او در خدمت به ایران طایفه اسماعیل زهی را عفو كرد و نام آنها به شه بخش تغییر یافت. سردار جمعه خان در سال 1335 ش وفات كرد. فرزندش سردار نعیم خان به جای او سرپرست طایفه گردید.
خوانین شهركی و سرابندی سیستانی
از طوایف اصیل و قدیمی ممسنی هستند. شجره نامه خانوادگی آنها به شهرك مرزبان پارس در اواخر ساسانیان منتهی می شود. برخی هم نسبشان را به مالك اشتر نخعی می رسانند. به روایتی شهرك از خاندان سورن پهلو بوده كه در سیستان و فارس حكومت می كردند. روایت دیگری نیای سرابندی یان را گودرز نامی از سركردگان زرتشتی سیستان می داند.
سران این دو طایفه در دوران ملوك كیانی سیستان سپهسالار سپاه ملوك بودند. در دوره صفوی نقیب محمدشاهی و نقیب جمال سرابندی و نقیب رییس شهركی و میرحاجی شهركی نام و نشانی داشتند. شمار بسیاری از دلاوران این دو طایفه در نبرد با تیمور گورگان كشته شدند و خانوارهای بسیاری به غرب ایران تبعید گردیدند.
امیر سیف الدین خان شهركی و امیرقنبرخان سرابندی در زمان ملك فتحعلی خان كیانی فرماندهی سپاه سیستان را در سال 1160 ه.ق در نبرد با لشكر اعزامی نادر به سیستان بر عهده داشتند.
این دو در راس شجره نامه خوانین طوایف نامبرده قرار دارند. شجره الملوك آز آنها یاد كرده است:
كه نواب جم قدر با دستگاه
ابا میر قنبر امیر سپاه
سر شهركی پهلو نامور
به فرمان او بست بر كین كمر
خردمند سیف الدینش نام بود
كه در رزم و پیكار ضیغام بود
ز خیل خود آن نامور یك هزار
گزین كرد مردانه از بهر كار
سردار محمدحسین خان سیستانی از طایفه شهركی در دوره زندیه بر بم و سیستان حكومت می كرد. اطلاعات ارزشمندی در مورد هویت قومی ممسنی های سیستان به نقل از حاج عبدالله خان شهركی نوه او به ما رسیده است. خاندان شهركی و سرابندی امرای نامداری در سیستان داشتند كه تا سال 1284 ه.ق به صورت خودمختار در سیستان حكومت می كردند.
آخرین فرد نامدار سرابندی زنده یاد سردار محمدرضاخان پردلی فرزند سردار پردل خان است. وی بعنوان سیاستمداری ملی مذهبی محبوبیت زیادی بین مردم سیستان داشت و دهها سال با سلطه خاندان علم در سیستان مبارزه كرد و سالهای طولانی از عمرش را در زندان و تبعید به سر برد. مطالب مهمی مربوط به تاریخ گذشته ممسنی به نقل از ایشان به یادگار مانده است. سردار محمدرضاخان در سال 1365 شمسی رخ در نقاب حاك كشید.
سردار ابراهیم خان پردلی برادر زاده سردار محمد رضاخان كه در رژیم گذشته چند دوره نمایندگی مردم سیستان را در مجلس شورای ملی به عهده داشت در سال 1387 درگذشت.
از خوانین طایفه شهركی سیستانی سردار محمدعلی خان شهركی متولد 1314 ش و از شهركی های زرند كرمان حاج غلامحسین خان سیف الدینی از بزرگان قوم خود و آگاه به مسائل تاریخی بوده اند.
كردان ممسنی
طایفه كرد ممسنی از قبایل دیزه یی در منطقه سرگران كردستان عراق زندگی می كنند. دو تیره به نام فقیه اسماعیلی و بامند دارد. رئیس آنها در سال 1327 شمسی ابراهیم احمدآقا بوده است. طایفه ای كرد شهركی در كرمانشاه است که ممكن است با شهركی سیستانی هم تبار باشند.
*پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه
اعلام نتیجه نهایی تایید صلاحیت کاندیدهای ممسنی و رستم
میل اژدهای ممسنی.jpg "تنگ بوان، شهرستان ممسنی")
تنگ بوان، شهرستان ممسنی
شعر لری نورابادی.jpg "عاشورای ممسنی ورستم-عکس وتصویر")
عاشورای ممسنی ورستم-عکس وتصویر
عکس هایی زیبای لری از ممسنی ورستم
ممسنی زیبا + عکس.JPG "عزاداری در امامزاده های ممسنی + عکس")
عزاداری در امامزاده های ممسنی + عکس
عکس عروسی ممسنی
رقص لری
دانلود مداحی لری حاج عباس خسروي